Ιερά Μονή Παντοκράτορος - Άγιον Όρος
Χτισμένη σε βραχώδες λόφο ύψους 30 μέτρων, σε μία βορειοανατολική ακτή της Αθωνικής χερσονήσου, η Ιερά Μονή Παντοκράτορος μοιάζει να αναδύεται μέσα από την θάλασσα.
Το μοναστηριακό συγκρότημα βρίσκεται μεταξύ της Μονής Βατοπαιδίου και της Μονής Σταυρονικήτα και αποτελεί έναν αρμονικό συνδυασμό δόμησης και φυσικού περιβάλλοντος.
Η Ιερά Μονή Παντοκράτορος είναι ένα από τα νεότερα μοναστήρια του Αγίου Όρους, αφού η ίδρυσή της τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώνα.
Είναι 7η στην ιεραρχική σειρά των είκοσι μονών του Αγίου Όρους, μετά την Μονή Κουτλουμουσίου και εορτάζει στις 6 Αυγούστου στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος.
Στην Μονή Παντοκράτορος ανήκει η κοινοβιακή Σκήτη του Προφήτου Ηλία, όπως και πολλά άλλα κελιά, καθίσματα και καλύβες.
Σημαντικό εξάρτημα της μονής είναι και το Κελί «Άξιον Εστί», στο οποίο φυλασσόταν παλαιότερα η ομώνυμη θαυματουργή εικόνα, που σήμερα βρίσκεται στην πρωτεύουσα του Αγίου Όρους στο ναό του Πρωτάτου. Ηγούμενός της μονής σήμερα είναι ο αρχιμανδρίτης Γέρων Γαβριήλ.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές η Ιερά Μονή Παντοκράτορος ιδρύθηκε περί το 1357 από δύο αδέλφια, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη, που ήταν ευγενείς Βυζαντινοί αξιωματούχοι και αυλικοί του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου.
Ωστόσο σύμφωνα με μία άλλη μακραίωνη παράδοση η ίδρυση της μονής τοποθετείται περίπου τρεις αιώνες νωρίτερα, από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α ́ Κομνηνό.
Τα δύο παραπάνω αδέλφια από την Βιθυνία της Μ. Ασίας δραστηριοποιούταν στρατιωτικά στην Ανατολική Μακεδονία, στην οποία απέκτησαν πολλά κτήματα, που τους τα παραχώρησε ο αυτοκράτορας Ιωάννης Εʹ Παλαιολόγος.
Οι δύο άνδρες εργάστηκαν με ζήλο για την ανοικοδόμηση της μονής στο Άγιο Όρος και την προίκισαν με αυτά τα κτήματα αλλά και με πολλά κειμήλια.
Η ανέγερση του μοναστηριού πρέπει να ξεκίνησε λίγο πριν το 1357 και να συνεχίστηκε έως το 1363 που ήταν και η χρονιά εγκαινίων του Καθολικού της.
Κατά πάσα πιθανότητα ο Πατριάρχης Κάλλιστος πριν τον Αύγουστο του 1963 απένειμε με σιγίλλιο στην Μονή Παντοκράτορος, τον χαρακτηρισμό «Πατριαρχική», κάτι που εξασφάλισε την διοικητική της ανεξαρτησία.
Λέγεται ότι περί το 1368 ο Αλέξιος σκοτώθηκε επάνω στην μάχη και το έργο τους συνέχισε πλέον μόνος του ο Ιωάννης. Το 1383 ο Ιωάννης αποσύρθηκε από τα στρατιωτικά του καθήκοντα και έγινε μοναχός στην Μονή Παντοκράτορος, με το όνομα Ιωαννίκιος, όπου απεβίωσε μεταξύ 1386–1387.
Το 1385 μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της μονής, αλλά με την φροντίδα του πατριάρχη Αντωνίου και του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου ξαναχτίστηκε.
Το 1424 έγινε η οριστική κατάκτηση του Αγίου Όρους από τους Οθωμανούς, με επακόλουθο την μεγάλη οικονομική κρίση λόγω φορολογίας και αυθαιρεσίας των Οθωμανών, κάτι που έπληξε φυσικά και την Μονή Παντοκράτορος.
Στις αρχές του 16ου αιώνα η μονή ορθοπόδησε χάρη στις δωρεές ορθόδοξων ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας. Έπειτα ευεργετήθηκε από τους Φαναριώτες και την Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας.
Κατά την επανάσταση του 1821 η Μονή Παντοκράτορος και τα άλλα μοναστήρια του Αγίου Όρους υποστήριξαν τον επαναστατικό αγώνα του Εμμανουήλ Παπά στην ανατολική Μακεδονία.
Όμως τελικά η κατάληξη σε συνθηκολόγηση δημιούργησε μία έκρυθμη κατάσταση που ανάγκασε τους μοναχούς της μονής, μαζί με τα ιερά κειμήλια, να εγκαταλείψουν το Άγιο Όρος και να διαφύγουν στην Θάσο και στην Σκόπελο.
Τα κειμήλια βρέθηκαν αργότερα και ο Ιωάννης Καποδίστριας φρόντισε να επιστραφούν με ασφάλεια πίσω στη Μονή Παντοκράτορος. Μετά το πέρας της επανάστασης οι μοναχοί γύρισαν πίσω στο Άγιο Όρος και με κόπο κατάφεραν έως τα τέλη του 19ου αιώνα να ανασυγκροτήσουν την μονή.
Το 1992 μετά από πολλά χρόνια σε καθεστώς «ιδιορρυθμίας», εγκατάλειψης και παρακμής, η μονή μετατράπηκε σε κοινοβιακή με σιγίλλιο του πατριάρχη Δημήτριου και επανδρώθηκε με μοναχούς από την Μονή Ξενοφώντος, με πρώτο ηγούμενο τον αρχιμανδρίτη Βησσαρίωνα.
Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος είναι αφιερωμένο στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος και κτίσθηκε περί το 1363, δηλαδή την ίδια εποχή ανέγερσης του μοναστηριού.
Διακοσμήθηκε αμέσως μετά την οικοδόμηση του ναού με τοιχογραφίες που παραπέμπουν στην Μακεδονική Σχολή και μεταγενέστερες της περιόδου του Μανουήλ Πανσέληνου.
Δυστυχώς από τις τοιχογραφίες του 14ου αιώνα σώζονται λίγες, καθώς επιζωγραφίστηκαν το 1854 από τον Ματθαίο Ιωάννη από την Νάουσα.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Καθολικού είναι ίσως το παλαιότερο στο Άγιο Όρος και κατασκευάστηκε περί το 1640. Εκεί είναι θαμμένοι και οι δυο κτήτορες της μονής με τα λείψανά τους να φυλάσσονται σε μαρμάρινη λάρνακα.
Στην Μονή Παντοκράτορος απουσιάζει η φιάλη αγιασμού που έχουν τα περισσότερα αγιορείτικα μοναστήρια, λόγω περιορισμένων διαστάσεων της αυλής.
Η Τράπεζα της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος στεγάζεται στην δυτική πτέρυγα του μοναστηριού και το τμήμα αυτό είναι κτίσμα του 1741. Τοιχογραφήθηκε το 1749 από Γιαννιώτες ζωγράφους.
H Μονή Παντοκράτορος διαθέτει συνολικά 15 παρεκκλήσια, με σπουδαιότερο εκ των οποίων το παρεκκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου το οποίο είναι ενσωματωμένο στο Καθολικό και διαθέτει τοιχογραφίες από αγιογράφο της Κρητικής Σχολής.
To σκευοφυλάκιο της Μονής Παντοκράτορος στεγάζεται στον Πύργο του μοναστηριού και είναι προικισμένο με πολλά ιερά κειμήλια όπως χρυσοκέντητα ιερά άμφια, εκκλησιαστικά σκεύη, εγκόλπια, σταυροθήκες με σταυρούς που έχουν τεμάχια από Τίμιο Ξύλο, λειψανοθήκες και άλλα.
Από τα κειμήλια της Μονής Παντοκράτορος ξεχωρίζουν μέρος της ασπίδας του Αγίου Μερκουρίου που φιλοτεχνήθηκε τον 14ο αιώνα, ένας κεντητός επιτάφιος και το Ευαγγέλιο του Αγίου Ιωάννου του Καλυβίτου.
Ο επισκέπτης μπορεί εδώ να προσκυνήσει πολλά Ιερά Λείψανα, όπως μέρος της Κάρας του Αγίου Κοσμά και τεμάχια της Κάρας του Αγίου Δαμιανού. Εδώ φυλάσσεται επίσης και μεγάλο τμήμα της κνήμης του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του μεγάλου πατέρα και διδάσκαλου της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το Εικονοφυλάκιο της Μονής Παντοκράτορος βρίσκεται στον Πύργο του μοναστηριού και σε αυτό υπάρχει μια μεγάλη συλλογή από φορητές εικόνες 14ου ως 19ου αιώνα, από τις πιο αξιόλογες του Αγίου Όρους.
Αξιοσημείωτη είναι η διπλή, αμφιπρόσωπη εικόνα 14ου αιώνα του Τιμίου Προδρόμου και της Θεοτόκου, όπως επίσης και οι εικόνες του Αγίου Γεωργίου του Φανερωμένου, του Χριστού του Παντοκράτορα, της Μεταμορφώσεως και του Επιταφίου Θρήνου.
Το μεγαλύτερο θησαύρισμα της Μονής Παντοκράτορος είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της «Γερόντισσας» που είναι μία από τις σπουδαιότερες του Αγίου Όρους.
Η ιερή εικόνα της Παναγίας της «Γερόντισσας» είναι η μοναδική φορητή εικόνα που απεικονίζει ολόσωμη την Παναγία σε στάση δέησης.
Το όνομα αυτό προέκυψε από την φροντίδα που έδειξε η Παναγία σε έναν ενάρετο γέροντα ηγούμενο του μοναστηριού που ήταν ετοιμοθάνατος.
H βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος στεγάζεται στο Πύργο του μοναστηριού. Εδώ μαρτυρείται λειτουργία βιβλιογραφικού εργαστηρίου ήδη από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της μονής.
Το 1392 το μοναστήρι επλήγη από μεγάλη πυρκαγιά με αποτέλεσμα να καούν τα περισσότερα έγγραφα του Αρχείου. Τότε οι μοναχοί προσπάθησαν να επανεκδώσουν τα διάφορα επικυρωτικά έγγραφα ώστε να διασφαλιστούν οι κτήσεις της μονής.
Το Αρχείο σήμερα αποτελείται από 670 ελληνικά έγγραφα, 480 οθωμανικά και ένα ρουμανικό. Το παλαιότερο σωζόμενο έγγραφο είναι του 1039 και αφορά το μονύδριο του Φαλακρού.
Η βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος περιλαμβάνει σπάνια και σπουδαία χειρόγραφα που ανέρχονται στα 478. Τα 68 είναι περγαμηνά, τα 3 είναι ειλητάρια του 14ου αιώνα, και τα 4 βομβύκινα.
Από τα χειρόγραφα ξεχωρίζει ένα σπανιότατο περγαμηνό ψαλτήριο της εικονομαχικής περιόδου.
Η συλλογή των εντύπων της Μονής Παντοκράτορος είναι πλούσια με τον αριθμό να ξεπερνά τα 10000. Από αυτά τα 675 έχουν έτος έκδοσης από το 1481 ως το 1863.
