Ιερά Μονή Εσφιγμένου - Άγιον Όρος
Αποπλέοντας από το λιμάνι της Ιερισσού η πρώτη παραθαλάσσια μονή που συναντάμε είναι η Μονή Εσφιγμένου, αμέσως μετά τον αρσανά της Μονής Χιλανδαρίου.
Είναι χτισμένη στην βορειοανατολική δύσβατη πλευρά του Αγίου Όρους, σε ομαλό παραθαλάσσιο ξέφωτο, στο μέσο ενός γραφικού ορμίσκου όπου ακόμη και τα θεμέλιά της βρέχονται από τα κύματα.
Περικλείεται από δύο δασωμένα βουνά που μοιάζουν να την περισφίγγουν, γεγονός στο οποίο πιθανότατα οφείλεται και η ονομασία της.
Το κτιριακό συγκρότημα της Μονής Εσφιγμένου είναι επιβλητικό, με ορθογώνια κάτοψη και η μορφή του είναι φρουριακή.
Η ίδρυσή του μοναστηριού τοποθετείται ιστορικά στις αρχές του 11ου αιώνα και πανηγυρίζει στην Ανάληψη του Κυρίου, δηλαδή 40 μέρες μετά το Πάσχα.
Η Μονή Εσφιγμένου κατατάσσεται ιεραρχικά στην 18η θέση αμέσως μετά την Ιερά Μονή Γρηγορίου. Από το 1797 και έκτοτε λειτουργεί με κοινοβιακό σύστημα, με Σιγίλλιο του πατριάρχη Γρηγορίου Ε.
Η παράδοση θέλει την Μονή Εσφιγμένου να ιδρύεται γύρω στον 5ο αιώνα μ.Χ., 500 μέτρα δυτικότερα από την σημερινή τοποθεσία, από την Πουλχερία και τον αδερφό της, τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β΄.
Όμως λέγεται ότι ένας βράχος αποσπάστηκε από το βουνό και κατέστρεψε την μονή, πράγμα που ευσταθεί λόγω των ερειπίων που σώζονται ακόμη και σήμερα κοντά στο μοναστήρι.
Ιστορικά όμως η ίδρυση της μονής τοποθετείται κάπου στα τέλη 10ου και αρχές του 11ου αιώνα, όταν αρχίζει να αναφέρεται το όνομά της σε αγιορείτικα χειρόγραφα.
Η πρώτη ιστορική αναφορά του μοναστηριού γίνεται το 998 σε έγγραφο της μονής Βατοπεδίου , στο οποίο αναφέρεται με το όνομα «Εσφαγμένου» και το υπογράφει κάποιος ηγούμενος Θεόδωρος.
Μία ακόμη γραπτή αναφορά για την μονή έχουμε στο δεύτερο Τυπικό του Αγίου Όρους το 1045, στο λεγόμενο «Τυπικό του Κωνσταντίνου του Μονομάχου».
Το έγγραφο αυτό μας πληροφορεί ότι εκείνη την εποχή η Μονή Εσφιγμένου είχε ιεραρχικά την 5η θέση ανάμεσα στα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Η μονή λόγω της παραθαλάσσιας θέσης της υπέφερε συνέχεια από επιδρομές πειρατών, λεηλασίες και πυρπολήσεις, όμως κάθε φορά με την βοήθεια του θεού κατάφερνε να ξεπερνά τις δοκιμασίες.
Το μοναστήρι πέρασε και περιόδους ακμής και ενισχύθηκε οικονομικά από Βυζαντινούς αυτοκράτορες όπως ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, ο Ιωάννης Ε΄ ο Παλαιολόγος αλλά και από ηγεμόνες ορθόδοξων χωρών.
Τον 14ο αιώνα θα μονάσουν εδώ ισχυρές προσωπικότητες της ορθοδοξίας, όπως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς που το 1335 θα διατελέσει και ηγούμενος της μονής. Μία ακόμη ευλογία για την Μονή Εσφιγμένου είναι η εγκαταβίωση σε αυτήν του Άγιου Αθανασίου, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η τουρκοκρατία θα σηματοδοτήσουν μία δύσκολη περίοδο για την μονή όπως άλλωστε και για όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Η ορθόδοξη Ρωσία και συγκεκριμένα ο Τσάρος Αλέξιος θα βοηθήσει το μοναστήρι και το 1665 θα επιτρέψει σε μοναχούς της Μονής Εσφιγμένου να διεξάγουν εράνους στην Ρωσία ανά πενταετία.
Το 1821 η Μονή Εσφιγμένου θα έχει πολύ ενεργό ρόλο στην επανάσταση της Χαλκιδικής με μπροστάρη τον Εμμανουήλ Παππά.
Τον Φεβρουάριο του 1821 ο Εμμανουήλ Παππάς θα φτάσει στο Άγιο Όρος με σκοπό να οργανώσει την εξέγερση στην Μακεδονία.
Αρχικά πήγε στην Μονή Μεγίστης Λαύρας και στην συνέχεια στην Μονή Ιβήρων. Τελικά όμως ορίστηκε ως κέντρο επιχειρήσεών η Μονή Εσφιγμένου.
Η επιλογή αυτή έγινε λόγω της στρατηγικής θέσης του μοναστηριού, στον λαιμό της αθωνικής χερσονήσου, αλλά και γιατί ο Εμμανουήλ Παππάς ήταν επιστήθιος φίλος του τότε ηγούμενου της μονής Ευθύμιου.
Δυστυχώς το εγχείρημα είχε άδοξο τέλος και η επανάσταση κατεστάλη από τους Τούρκους με αποτέλεσμα να εγκατασταθούν στην μονή, αλλά και στο υπόλοιπο Άγιο Όρος, τουρκικά στρατεύματα για μία ολόκληρη δεκαετία. Ο ιερός τόπος του μοναστηριού υπέστη την βεβήλωση και την βαρβαρότητα από τους κατακτητές.
Η Μονή Εσφιγμένου θα ορθοποδήσει και πάλι χάρη στον Αγαθάγγελο Καλλιπολίτη, ο οποίος διετέλεσε ηγούμενος της μονής για σχεδόν 40 έτη (1832-1871) και εφάρμοσε μεγάλο ανακαινιστικό πρόγραμμα.
Η αδελφότητα της μονής είναι προσωρινά εγκαταστημένη στο αντιπροσωπείο της στις καρυές λόγω της συνεχιζόμενης κατάληψης του κτιριακού της συγκροτήματος από σχισματικούς οι οποίοι είναι καταδικασμένοι τόσο εκκλησιαστικά όσο και δικαστικά και εκκρεμεί η απέλαση τους.
Το σημερινό Καθολικό της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου είναι αφιερωμένο στην Ανάληψη του Κυρίου μας. Η ανέγερσή του ξεκίνησε από τον Ηγούμενο Θεοδώρητο το 1808 και τα εγκαίνιά του έγιναν από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ το 1811.
Αντικατέστησε το παλιό Καθολικό του 14ου αιώνα σε βυζαντινό αγιορείτικο ρυθμό που όμως με τα χρόνια καταστράφηκε.
Το νέο Καθολικό είναι έργο του Τήνιου αρχιτέκτονα Παύλου και τα μαρμάρινα τμήματα του μεταφέρθηκαν από την Τήνο.
Διαθέτει έναν κεντρικό τρούλο και 8 συνολικά μικρότερους τρούλους. Αγιογραφήθηκε από Γαλατσιάνους αγιογράφους σε τρεις φάσεις το 1811, το 1818 και το 1841.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο θεωρείται από τα πιο αξιόλογα μεταβυζαντινά εικονοστάσια του Αγίου Όρους και τα θωράκιά του κοσμούνται με σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης.
Η Τράπεζα χτίστηκε το 1810, η κάτοψή της είναι ορθογώνια και χωράει 100 άτομα.
Κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821, οι Τούρκοι την μετέτρεψαν σε στρατόπεδο και της προκάλεσαν σοβαρές φθορές.
Η παλιά Φιάλη κατεδαφίστηκε και το 1815 χτίστηκε η σημερινή από τον ηγούμενο Ευθύμιο με ωραίο γλυπτό διάκοσμο.
Η Ιερά Μονή Εσφιγμένου διαθέτει συνολικά δέκα παρεκκλήσια στον περίβολό της από τα οποία τα δύο εφάπτονται στο Καθολικό, ενώ έξω από την μονή βρίσκονται άλλα 5 παρεκκλήσια.
Στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου φυλάσσονται πολλά κειμήλια όπως κομμάτι Τίμιου Ξύλου, χρυσοκέντητα άμφια διαφόρων εποχών, λειτουργικά σκεύη, σταυροί, εγκόλπια, δισκοπότηρα και άλλα.
Από τα πιο αξιόλογα κειμήλια του μοναστηριού είναι ένας σταυρός δώρο της βασίλισσας Πουλχερίας ο οποίος κοσμείται με μαργαριτάρια και τρία μεγάλα σμαράγδια.
Ένα ακόμη κειμήλιο ανεκτίμητης ιστορικής αξίας είναι τμήμα της χρυσοΰφαντης πολεμικής σκηνής του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Αίγυπτο, που μετά από μακρά ιστορία κατέληξε στο μοναστήρι.
Τέλος εδώ φυλάσσεται το ιστορικό λάβαρο της επαναστάσεως του Εμμανουήλ Παππά του 1821.
Ο επισκέπτης της Μονής Εσφιγμένου έχει την ευλογία να προσκυνήσει τα Ιερά Λείψανα πολλών αγίων όπως τις κάρες του Οσιομάρτυρος Αγαθαγγέλου και του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, το αριστερό χέρι της Αγίας Μαρίνας, τεμάχιο Τίμιου Λειψάνου του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, το αριστερό πόδι της Μαρίας της Μαγδαληνής της μυροφόρου και ισαποστόλου και πολλά άλλα.
Θαυματουργή εικόνα της μονής ειναι η εικονα της Παναγίας της «Αρσανιώτισσας» η οποία συνδέεται με την εξής ιστορία.
Η εικόνα ήταν τοποθετημένη σε δωμάτιο του αρσανά της μονής με καντήλι αναμενο. Στις εξι Δεκεμβρίου του 1892.
Μετά απο μια μεγάλη νεροποντή ο αρσανας καταστράφηκε ολοσχερώς λόγω κατολίσθησης.
Ο υπεύθυνος για τον αρσανα κοιμόταν κάτω από την εικόνα και σώθηκε θαυματουργικώς από τους βράχους που καταπλάκωσαν το σημείο.
Βρέθηκε σώος και αβλαβής στην κουβέρτα που κοιμόταν, αρκετα μετρα μακριά απο την καταστροφή, ενω όρθιος εμεινε μονο ο τοιχος στο οποιο κρεμόταν η θαυματουργή εικόνα ο οποίος κατέπεσε μόλις την ξεκρέμασαν .
Στην Ιερά Μονή Εσφιγμένου φυλάσσονται φορητές εικόνες από διάφορες περιόδους και οι περισσότερες βρίσκονται στο Καθολικό της μονής για λατρευτική χρήση.
Αξιόλογες εικόνες του μοναστηριού είναι η Παναγία η «Ελεούσα» και μία εικόνα του Χριστού Παντοκράτορος.
Οι εικόνες αυτές κρέμονται στους δύο δυτικούς μαρμάρινους κίονες του Καθολικού που στηρίζουν τον κεντρικό θόλο. Είναι καλυμμένες με ασημένια επένδυση και είναι και οι δύο ζωγραφισμένες δια χειρός Ιωάννου Μαξίμου το 1673.
Ακόμα ένα σπουδαίο έργο τέχνης είναι η πολύτιμη μικρή ψηφιδωτή εικόνα του Χριστού που ανάγεται στον 13ο αιώνα.
Ο Ιησούς απεικονίζεται ολόσωμος σε όρθια στάση και ευλογεί με το δεξί Του χέρι, ενώ με το αριστερό κρατάει ένα Ευαγγέλιο.
Η εικόνα είναι μέσα σε αργυρό πλαίσιο, έχει επίχρυσες ψηφίδες και κοσμείται με παραστάσεις Αποστόλων.
Μάλιστα στο πάνω και το κάτω τμήμα της φέρει δύο εσοχές που περιέχουν αταύτιστα Άγια Λείψανα.
Η βιβλιοθήκη της Μονής Εσφιγμένου περιέχει 372 χειρόγραφους κώδικες, από τους οποίους οι 75 είναι σε περγαμηνή και είναι 10ου έως 14ου αιώνα.
Μεταξύ αυτών υπάρχει και ένας παλίμψηστος κώδικας ο οποίος περιέχει Ευαγγέλιο του 14ου αιώνα.
Το πιο αξιόλογο ίσως χειρόγραφο είναι το υπ’ αριθμόν 14 Μηνολόγιο, που ανάγεται στον 11ο αιώνα, και περιέχει 80 μικρογραφίες και 8 μεγάλες παραστάσεις από τη Γέννηση του Ιησού.
Σπουδαίο είναι επίσης και το Μηνολόγιο υπ’ αριθμόν 3 που γράφτηκε τον 12ο αιώνα και περιέχει το «Εγχειρίδιο του Επίκτητου» που είναι ο αρχαιότερος από τους 65 κώδικες σε όλο τον κόσμο που διασώζουν το κείμενο αυτό.
Άξιο αναφοράς είναι και το πολύτιμο χρυσόβουλο του Σέρβου αυτοκράτορα Γεωργίου Βράγκοβιτς ή αλλιώς το χρυσόβουλο της «Μάρως» της συζύγου του.
Στο έγγραφο αυτό, που είναι του 1428, απεικονίζεται όλη η οικογένεια Βράγκοβιτς και ορίζεται ετήσια επιχορήγηση για την μονή.
Στον χώρο που φυλάσσονται τα χειρόγραφα βρίσκονται επίσης και γύρω στα 2.000 έντυπα βιβλία, ενώ σε άλλο σημείο του μοναστηριού φυλάσσονται ακόμη 7.000 έντυπα βιβλία.
Η πρώτη ελληνική έκδοση που έχει εντοπίσει στην Μονή Εσφιγμένου ο Θωμάς Παπαδόπουλος στις «Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους» είναι το «Λεξικό του Φαβωρίνου» που τυπώθηκε στην Ρώμη το 1523. Αυτό το παλαίτυπο είναι ιδιαίτερα σπάνιο και υπάρχει στις βιβλιοθήκες άλλων 7 μοναστηριών του Αγίου Όρους.