Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος - Άγιον Όρος
Σε μία γραφική παραλία, στην νοτιοδυτική πλευρά της χερσονήσου του Άθω, μεταξύ της Μονής Ξενοφώντος και του λιμανιού της Δάφνης εκτείνεται η Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος ή όπως αλλιώς λέγεται το «Ρωσικό Μοναστήρι».
Ο επισκέπτης, καθώς πλησιάζει διά θαλάσσης εντυπωσιάζεται κατευθείαν από τα πολύμορφα, πολύχρωμα και πολυώροφα κτίσματά του μοναστηριού, που δίνουν από μακριά την εντύπωση μιας μικρής παραλιακής πολιτείας.
Το επιβλητικό μοναστηριακό συγκρότημα με τους χαρακτηριστικούς βολβοειδείς τρούλους της μοσχοβίτικης τεχνοτροπίας μαρτυρά την ακμή της ορθόδοξης Ρωσίας του 19ου αιώνα.
Η μονή πανηγυρίζει στις 27 Ιουλίου, στην μνήμη του Μεγαλομάρτυρος Παντελεήμονος και έχει ιεραρχικά την 19η θέση ανάμεσα στις 20 μονές του Αγίου Όρους, αμέσως μετά την Μονή Εσφιγμένου.
Λειτουργεί ως κοινόβιο από το 1809 με Σιγίλλιο του Πατριάρχη Καλλινίκου και ηγούμενος της μονής σήμερα από το 2016 είναι ο ρωσικής καταγωγής Ευλόγιος Ιβάνοφ.
Στην Μονή Παντελεήμονος υπάγεται η Ιερά Σκήτη Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή «Βογορόδιτσα» αλλά και το μετόχι της Χρωμίτσας.
Το μεγαλόπρεπο συγκρότημα της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος που βλέπουμε σήμερα χτίστηκε μετά τα μέσα του 18ου αιώνα, όμως η ιστορία της μονής πηγαίνει πολύ πίσω στον χρόνο, στο τέλους του 10ου αιώνα.
Η πρώτη τοποθεσία του μοναστηριού ήταν σε μια δύσβατη περιοχή κοντά στην Μονή Παντοκράτορος, εκεί που σήμερα βρίσκεται η Σκήτη Βογορόδιτσα, που τότε αποκαλούταν Μονή Ξυλουργού.
Καθώς όμως η μοναστική κοινότητα μεγάλωσε, η Ιερά Σύναξη του Αγίου Όρους το 1169 παραχώρησε στην αδελφότητα την εγκαταλελειμμένη παλιά Μονή του Θεσσαλονικέως, που σήμερα αποκαλούμε «Παλιομονάστηρο».
Η παλιά Μονή Θεσσαλονικέως απείχε περίπου μία ώρα από τις Καρυές, αφιερώθηκε από την αδελφότητα στον Άγιο Παντελεήμονα και εδώ ήταν για εφτά ολόκληρους αιώνες το κέντρο της Μονής Παντελεήμονος.
Περί το 1193 εδώ εκάρη μοναχός ο Άγιος Σάββας, αρχιεπίσκοπος της Σερβίας και ο μετέπειτα ιδρυτής της Μονής Χιλανδαρίου.
Τον 13ο αιώνα το μοναστήρι πυρπολήθηκε ολοκληρωτικά από Καταλανούς όμως αργότερα ο Σέρβος ηγεμόνας Στέφανος Δουσάν το βοήθησε να ευημερήσει.
Την Μονή Θεσσαλονικέως εκτός από τους Σέρβους την ενίσχυσαν οικονομικά και βυζαντινοί αυτοκράτορες όπως ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος.
Γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του μοναστηριού έχουμε σε ένα χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου.
Φαίνεται πως από πολύ παλιά η Μονή Παντελεήμονος ήταν τόπος άσκησης Ρώσων μοναχών, όμως από το 1497 και έπειτα στο μοναστήρι επικράτησε κυρίως το ρωσικό στοιχείο.
Παρ’ όλα αυτά στα χρόνια της τουρκοκρατίας ο αριθμός των Ρώσων μοναχών μειώθηκε δραματικά και η μονή ερημώθηκε εξαιτίας των χρεών αλλά και της ρωσοτουρκικής εμπόλεμης κατάστασης.
Την περίοδο αυτή οι Έλληνες εναπομείναντες μοναχοί θα εγκαταλείψουν τις κτιριακές εγκαταστάσεις λόγω ακαταλληλότητας και η Μονή Παντελεήμονος θα μεταφερθεί στην τρίτη και τελική της τοποθεσία, στην παραλία, στο σημείο που υπήρχε ένα εκκλησάκι της Αναστάσεως.
Έτσι κάπου στο 1765 άρχισε η οικοδόμηση νέων εγκαταστάσεων κοντά στη ακτή. Η παλιά Μονή Θεσσαλονικέως θα ονομάζεται στο εξής «Παλαιομονάστηρο» και θα παραμείνει εξάρτημα της νέας μονής.
Πρώτος ηγούμενος του μοναστηριού στην καινούργια τοποθεσία ήταν ο Σάββας Πελοποννήσιος που πριν μόναζε στη Σκήτη της Μονής Ξενοφώντος.
Την περίοδο της ηγουμενίας του Σάββα, η μονή χρηματοδοτήθηκε γενναία από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρλάτο Καλλιμάχη.
Ο Σκαρλάτος ήταν αρχικά διερμηνέας του Μαχμούτ Β΄ και αρρώστησε πολύ βαριά. Τότε κατέφυγε στον ηγούμενο Σάββα και του ζήτησε να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας μαζί του το άγιο λείψανο του Αγίου Παντελεήμονος, πράγμα που έγινε.
Ο Σκαρλάτος θεραπεύτηκε θαυματουργικώς από την ιερή κάρα και έπειτα πήρε την ηγεμονία. Η οικογένεια του Σκαρλάτου Καλλιμάχη νοιώθοντας μεγάλη ευγνωμοσύνη, παρείχε σπουδαία βοήθεια στους μοναχούς.
Το 1806, σύμφωνα με ιδρυτικό πατριαρχικό έγγραφο η Μονή Παντελεήμονος ονομάστηκε «Αυθεντικό κοινόβιον των Καλλιμάχηδων».
Μετά τα γεγονότα της επανάστασης του 1821 το μοναστήρι βρέθηκε σε παρακμή. Έτσι περί το 1840 αναγκάστηκε να ανοίξει τις πύλες του σε Ρώσους μοναχούς, οι οποίοι είχαν οικονομική στήριξη από την Ρωσία.
Η αριθμητική τους υπεροχή ήταν πλέον γεγονός με αποκορύφωμα στα τέλη του 19ου αιώνα ο πληθυσμός τους να ξεπερνά τους χίλιους.
Μάλιστα το 1875 με την βοήθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εκλέχθηκε για πρώτη φορά ηγούμενος ρωσικής καταγωγής και ορίστηκε οι ιερές ακολουθίες στο Καθολικό να ψέλνονται και στα ελληνικά και στα ρωσικά.
Η μεγαλοπρέπεια των κτιρίων μαρτυρά τον πλούτο που απέκτησε η μονή από τις χορηγίες της Ρωσίας. Βέβαια η μονή έχει εκρωσισθεί εμφανισιακά με αποτέλεσμα σήμερα να αποτελεί μία αρχιτεκτονική ιδιορρυθμία ανάμεσα στα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Όσον αφορά το πρόσφατο παρελθόν η Μονή Παντελεήμονος περιέπεσε και πάλι σε παρακμή, με την έριδα της αίρεσης των «Ονοματολατρών», κατά την οποία το 1913 πολλοί ρώσοι μοναχοί εξορίστηκαν.
Επίσης το 1917 με την επικράτηση του κομμουνισμού σταμάτησαν οι χορηγίες και ήρθε η λειψανδρία. Στις 23 Οκτωβρίου του 1968 μία πυρκαγιά κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του κτιριακού συγκροτήματος.
Η φωτιά έκαψε και το μεγαλοπρεπές αρχονταρίκι, το οποίο σηματοδοτούσε την παλιά αίγλη της τσαρικής Ρωσίας.
Το 2016 στην Μονή Παντελεήμονος έγινε μεγάλος εορτασμός για τα χίλια χρόνια ύπαρξης Ρώσων μοναχών στο Άγιο Όρος.
Στην εκδήλωση παρευρέθηκαν ο Πρόεδρος της Ρωσίας Πούτιν και ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος.
Το Καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στον Μεγαλομάρτυρα και Ιαματικό Άγιο Παντελεήμονα.
Σύμφωνα με μία επιγραφή που υπάρχει στην είσοδο της Λιτής χτίστηκε κατά τα έτη 1812-1821 με την συνδρομή του Έλληνα ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Σκαρλάτου Καλλιμάχη, ο οποίος χρηματοδότησε την ανέγερση πολλών ακόμη κτιρίων στο μοναστήρι.
Οι τοιχογραφίες του ναού που βλέπουμε σήμερα, είναι του 19ου αιώνα, ρωσικής τέχνης, με το ελληνικό στοιχείο να είναι λιγότερο έντονο.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο ανάγεται στο 2ο μισό του 19ου αιώνα, είναι πλούσια διακοσμημένο και είναι ρωσικής προέλευσης.
Οι ακολουθίες στο Καθολικό μέχρι σήμερα ψάλλονται και στα ελληνικά και στα ρωσικά. Στην στέγη υψώνονται 8 τρούλοι με την χαρακτηριστική βοβλβοειδή μορφή της ρωσικής αρχιτεκτονικής.
Το κωδωνοστάσιο της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος ολοκληρώθηκε το 1893 και στεγάζει 33 καμπάνες. Η μεγαλύτερη από αυτές ζυγίζει 13 τόνους και φτάνει σε διάμετρο τα 2,70 μέτρα.
Κατασκευάστηκε στην Ρωσία και είναι η μεγαλύτερη καμπάνα του Αγίου Όρους. Όταν χτυπούσε ακουγόταν σε όλο το Άγιο Όρος καθώς και στις απέναντι κατοικημένες περιοχές.
Στην Τράπεζα της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος μπορούν να σιτισθούν μέχρι 1000 άτομα και οι τοιχογραφίες που την κοσμούν είναι ρωσικής τεχνοτροπίας.
Μπροστά από την Τράπεζα είναι κατασκευασμένη μία αρκετά ιδιόρρυθμη Φιάλη χωρίς τον συνηθισμένο θόλο και τους κίονες που έχουν οι Φιάλες στα υπόλοιπα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Στην Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος υπάρχουν συνολικά 36 παρεκκλήσια, κάποια από τα οποία βρίσκονται έξω από το μοναστήρι.
Στο παρεκκλήσι της κοιμήσεως της Θεοτόκου η ακολουθία γίνεται πάντα στα ελληνικά, ενώ στο παρεκκλήσι του Αγίου Μητροφάνη της Βορώνης η ακολουθία γίνεται πάντα στα ρωσικά.
Το Σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος στεγάζεται σε διώροφη πτέρυγα κοντά στην Τράπεζα.
Εδώ φυλάσσονται πάμπολλα κειμήλια όπως τεμάχια από Τίμιο Ξύλο, ξυλόγλυπτοι σταυροί, πολύτιμες εικόνες, άμφια κυρίως Ρωσικά, ασημένια και χρυσά λειτουργικά σκεύη και άλλα.
Στο Καθολικό της Ιεράς Μονής Παντελεήμονος υπάρχουν πολλά λείψανα αγίων, όπως η κάρα του οσιομάρτυρα νέου Στέφανου που αφιερώθηκε το 1815 από την Ρωξάνδρα την σύζυγο του Καλλιμάχη και η κάρα του νέου Οσίου Σιλουανού.
Όμως ένα από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα κειμήλια του μοναστηριού είναι η κάρα του Αγίου Μεγαλομάρτυρος και Ιαματικού Παντελεήμονος.
Ένα μέρος της κάρας βρίσκεται στην Μονή Αγίου Παύλου. Το ιερό αυτό λείψανο θεραπεύει θαυματουργικώς πολλές ασθένειες, και έχουν καταγραφεί πολλά θαύματα στην ιστορία.
Το 1744 η άφιξη του τίμιου κειμηλίου στην Κωνσταντινούπολη, αλλά αργότερα και στην Μολδαβία, απέτρεψε την εξάπλωση της επιδημίας της πανώλης.
Εδώ, στην Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος ο επισκέπτης μπορεί να προσκυνήσει πολλές ιερές, θαυματουργές εικόνες όπως την εικόνα της Παναγίας από την Ιερουσαλήμ, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του Αγίου Παντελεήμονος και πολλές άλλες στην πλειονότητά τους ρωσικής τέχνης.
Η βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Αγίου Παντελεήμονος είναι από τις πλουσιότερες του Αγίου Όρους, αν και έπαθε πολλές φορές μεγάλες καταστροφές και στεγάζεται σε ξεχωριστό κτίσμα στην αυλή του μοναστηριού.
Ο κατάλογος των χειρογράφων σήμερα περιλαμβάνει 1.494 ελληνικούς κώδικες, 494 σλαβονικούς, 366 ρωσικούς, και τέλος 45 κώδικες σε άλλες γλώσσες.
Αξιόλογος είναι ο περγαμηνός κώδικας υπ’ αριθμόν 2, ο οποίος είναι και ένας από τους σπουδαιότερους του Αγίου Όρους.
Πρόκειται για ένα βυζαντινό εικονογραφημένο ευαγγελιστάριο 11ου αιώνα, που κοσμείται με πολύτιμους λίθους, και πολλές παραστάσεις με χαρακτηριστικές αυτές από τον κύκλο του
Δωδεκάορτου. Η συλλογή των έντυπων της βιβλιοθήκης αριθμεί πάνω από 30.000 βιβλία.
Εξίσου πλούσιο είναι και το αρχείο της Μονής Παντελεήμονος το οποίο περιλαμβάνει πολλά βυζαντινά έγγραφα, αλλά και πιο σύγχρονα ρωσικά και ελληνικά.