Τα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα του Αγίου Όρους δημιουργούν στο σύνολο ένα εκπληκτικό αξιοθέατο.
Αποτελούμενη από δύο γραφικά μέρη, τις Καρυές και τη δάφνη, είκοσι μεγάλα μοναστήρια, μια ποικιλία από σκήτες, κελλιά, καθίσματα, κελλιά, καθώς και ξεχωριστούς πύργους, αποθηκευτικά κτίρια και αρσανάδες, η αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους αποτυπώνει μια μυριάδα καλλιτεχνικού ύφους και χρονολογικών περιόδων.
Τα είκοσι μοναστήρια του Αγίου Όρους, το καθένα με το μοναδικό του χαρακτήρα, θυμίζουν μεσαιωνικές πόλεις. Βρίσκονται στρατηγικά σε απόκρημνα εδάφη, οχυρωμένα από ισχυρούς τοίχους, με μία ή δύο εισόδους και μια τεράστια αυλή.
Η αυλή στεγάζει την κύρια εκκλησία, το καθολικόν, μαζί με μια φιάλη, που χρησιμοποιείται για τον αγιασμό των υδάτων, τράπεζα, πολλαπλά παρεκκλήσια, κελιά μοναχών, αρχονταρίκι, διαμερίσματα προϊσταμένων και άλλα υποστηρικτικά κτίρια.
Διάφορα αρχιτεκτονικά στυλ, περιόδους και επιρροές είναι εμφανή μέσα σε αυτά τα μοναστηριακά συγκροτήματα, αντανακλώντας τη γενναιοδωρία των αυτοκρατόρων, των υψηλόβαθμων αξιωματούχων και των πριγκίπων που χρηματοδότησαν την κατασκευή και τη συντήρησή τους.
Οι πύργοι, αναπόσπαστο μέρος των περισσότερων μοναστηριών, χρησίμευαν ως αμυντικές δομές. Τοποθετημένοι στο κέντρο ή στα υψηλότερα σημεία του χώρου, αυτοί οι πύργοι ήταν χρήσιμοι για την παρακολούθηση πιθανών πειρατικών επιθέσεων και την παροχή καταφυγίου όταν το μοναστήρι απειλούνταν.
Ορισμένοι αρσανάδες διαθέτουν επίσης πύργους παρακολούθησης, είναι κατασκευασμένοι ως τετράγωνα κτίρια, στεγάζουν εσωτερικές σκάλες, ένα παρεκκλήσι στην κορυφή και αμυντικά χαρακτηριστικά όπως παραθυράκια και καταχύστρες.
Κάθε μοναστήρι έχει συνήθως μία κύρια είσοδο, μερικές φορές δύο. Αυτές οι εισόδοι είναι συνήθως κάτω από αμυντικούς πύργους και διαθέτουν ανθεκτικές ξύλινες πόρτες, οχυρωμένες με σίδηρο και ασφαλισμένες εσωτερικά με διασταυρούμενες ράβδους.
Τα κλειδιά αυτών των θυρών κρατούνται από τον ηγούμενο όλη τη νύχτα, και οι πόρτες ανοίγουν κατά την ανατολή του ηλίου.
Τα κελιά των μοναχών είναι συνήθως στενά διατεταγμένα ως ορθογώνια ή τετράγωνα δωμάτια σε σειρές πάνω σε διάφορους ορόφους, που συνδέονται μεταξύ τους με αψιδωτούς διαδρόμους. Κατασκευασμένες από πέτρα ή τούβλο, αυτές οι πτέρυγες κελίων περιβάλλουν την αυλή του μοναστηριού.
Κοντά στην είσοδο κάθε μοναστηριού βρίσκεται ο ξενώνας, ένας φιλόξενος χώρος σχεδιασμένος για προσκυνητές, που λέγεται «αρχονταρίκι». Περιλαμβάνει υπνοδωμάτια, αίθουσες υποδοχής, κουζίνα και τουαλέτες και εξασφαλίζει μια άνετη διαμονή για τους επισκέπτες.
Το «καθολικόν», η κεντρική εκκλησία κάθε μοναστηριού, ενσωματώνει ένα τρικονχικό σταυρό σε τετράγωνο σχέδιο. Κάθε καθολικόν αποτελείται από βασικά εκκλησιαστικά στοιχεία: τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το ιερό. Παρά τις διαφορές μεταξύ των διαφόρων μοναστηριών, αυτές οι δομές τηρούν τη θεμελιώδη διάταξη της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής.
Οι εκκλησίες που χτίστηκαν με ρωσική χρηματοδότηση τον 19ο αιώνα, όπως αυτές της Μονής Αγίου Παντελεήμωνος και της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα, αποτελούν εξαιρέσεις με τις σημαντικά μεγάλες κατασκευές τους και τους χρυσοκαλυμμένους θόλους σε σχήμα κρεμμυδιού κατά τη ρωσική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
Το εσωτερικό αυτών των κεντρικών ναών συχνά διαθέτει αψίδες στο τέλος των βόρειων και νότιων βραχίονων του εγγεγραμμένου Σταυρού. Η τρίτη αψίδα σχηματίζει συνήθως το ιερό. Το δάπεδο και οι τοίχοι μέχρι ένα ορισμένο ύψος είναι διακοσμημένα με πολύτιμο μάρμαρο.
Πάνω από αυτό, οι τοίχοι παρουσιάζουν τοιχογραφίες με σκηνές από την Αγία Γραφή. Από τα σημαντικότερά τους χαρακτηριστικά είναι, επίσης, τα παλαιότερα ξύλινα εικονοστάσια από 14ο αιώνα και πιο πρόσφατα από ξύλο ή μάρμαρο, που παρουσιάζουν επιρροές μπαρόκ.
Το εξωτερικό των εκκλησιών συνήθως διαθέτει ένα κλασικό κόκκινο χρώμα, ενώ μερικά μοναστήρια αφήνουν την τοιχοποιία cloisonné γυμνή.
Η αρχιτεκτονική των κεντρικών εκκλησιών, των Κυριακών, στις σκήτες ήταν παρόμοια με το μοναστιριακό καθολικόν μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα.
Αυτές οι εκκλησίες είναι λιγότερο συντηρητικές στο στυλ, με απλούστερη τοιχοποιία, βαρύτερες αναλογίες θόλου και άψιδας και περιστασιακή ενσωμάτωση μυτερών καμάρων.
Εκτός από την κεντρική εκκλησία, κάθε μοναστήρι διαθέτει διάφορα παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Θεό, την Παναγία, και διάφορους αγίους. Αυτά μπορούν να βρεθούν μέσα στην κύρια εκκλησία, πύργους, καταχύστρες, πτέρυγες κελιών, αυτόνομες δομές σε αυλές ή κοντά στην πύλη του μοναστηριού.
Η τράπεζα του μοναστηριού είναι η δεύτερη πιο σημαντική δομή μετά το καθολικόν. Εδώ, οι μοναχοί συγκεντρώνονται μετά τη Θεία Λειτουργία.
Συνήθως τοποθετημένη στο ισόγειο απέναντι από το καθολικό, η τράπεζα περιβάλλεται από βοηθητικούς χώρους όπως η κουζίνα, ο φούρνος και οι αποθήκες.
Μια μυριάδα πρόσθετων δομών εντός και εκτός των χώρων του μοναστηριού αναπτύσσουν το αρχιτεκτονικό θαύμα των μονών του Αγίου Όρους, όπως αναρρωτήρια, βιβλιοθήκες, λουτρά, αποθήκες, περίπτερα, στάβλοι, ανεμόμυλοι, νεκροταφεία, και αρσανάδες.
Τέλος, μια ενδιαφέρουσα πτυχή της αγιορείτικης αρχιτεκτονικής είναι το ναυπηγείο ή αλλιώς αρσανάς, που συχνά διαθέτει έναν σχετικό πύργο.
Λειτουργώντας ως χώρος ελλιμενισμού και αποθήκευσης σκαφών, οι κατασκευές αυτές προστίθενται αρμονικά στο εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό προφίλ των αγιορείτικων μοναστηριακών συγκροτημάτων.
